درآمد

از مباحث مهم و تأثیر‌گذار در فرهنگ شیعه، شناخت جایگاه اهل‌بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن است. تبیین جایگاه سخنان اهل‌بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن و تأثیر آن در تصحیح اندیشه، اتقان علمی و هدایت معنوی جامعه ضرورت بررسی روایات تفسیری ایشان را به منظور تحقق این هدف روشن می‌نماید؛ زیرا یکی از موارد نشان دادن جایگاه انحصاری اهل بیت علیهم السلام تبیین دانش‌هایی است که از آنان به ما رسیده و اهمیت مقام و منزلت آنان را نشان می‌دهد. این دانش‌ها، در ابعاد مختلفی در تفاسیر منقول از ایشان نمایان است، که از مهم‌ترین آنها اخبار غیبی از ‌آینده، تمثیل، جری و تطبیق، تأویل و بیان معنای باطنی آیات است. بررسی این دسته از روایات، از آنجا که بیان‌گر مقام و موقعیت علمی آنان است، بایسته پژوهش است.

در میان ائمه علیهم السلام از امام صادق علیه السلام به دلایل مختلف، از جمله طولانی بودن عمر ایشان و حسن استفاده آن امام علیه السلام از فترت و ضعف قدرت سیاسی ناشی از انتقال قدرت از امویان به عباسیان، روایات بیشتری به دست ما رسیده است و بخشی از آنها روایات تفسیری است. بررسی اجمالی این روایات تفسیری، نشان می‌دهد که ایشان هم‌چون پدر بزرگوارشان، امام باقر علیه السلام در بیان مقاصد و معانی آیات و ارائه فهم قرآن از تنوع در گونه‌های تفسیری و عمق و گستردگی معنایی برخوردار بوده‌اند. از سوی دیگر، در تفاسیر فریقین، روایات بسیاری از تفسیر تابعان در دوره معاصر امام صادق علیه السلام نقل شده که آنها نیز دارای تنوع در بیان و گونه گونی در ذکر معارف قرآنی است. موضوع اصلی این مقاله بررسی‌کمّی و کیفی این دو دسته روایات (روایات اهل سنت معاصر با امام و روایات خود امام در زمینه تفسیر قرآن) است، این که آیا می‌توان گفت که روایات تفسیری اهل بیت علیهم السلام در مقایسه با روایات تابع تابعان از كمیت، عمق و گستردگی معنایی بیشتری برخوردار است؟ آیا می‌توان ادعاکرد گونه‌های تفسیری روایات امام صادق علیه السلام بیشتر از گونه‌های تفسیری تابعان است؟ و این که آیا از طریق گونه‌های تفسیری خاص امام می‌توان علم ویژه و جایگاه انحصاری ایشان را در تفسیر قرآن اثبات کرد؟ نگارنده در این مقاله سعی کرده، با مبنا قرار دادن روایات تفسیری امام صادق علیه السلام (م148ق) و مقایسه آن با روایاتی ‌که در همان عصر (سال‌های100 - 150ق) از طریق مفسران برجسته اهل‌سنت، مانند: ضحاک (م105ق)، سُدی (م128ق)، محمد بن سائب کلبی (م146ق) و مقاتل (م150ق) رسیده، ضمن بررسی نسبت کمیّ و کیفی این روایات، میراث تفسیری آن حضرت را توصیف و تحلیل