جامعیت هدایتی قرآن

گروهی با بی اساس دانستن ادّعای جامعیت مطلق قرآن، مقصود از کمال و جامعیت قرآن را جامعیت در شئون دینی، اعم از اصول و فروع آن دانسته و روایات جامعیت قرآن را بر فهم باطن الفاظ که نزد معصومان(ع) است، حمل کرده اند.[۱]

این گروه معتقدند شأن قرآن و دین، اقتضا نمی کند در اموری که مربوط به یافته های خود بشر است، وارد شود و حتی راه نمایی کردن او هم معنا ندارد؛ زیرا خداوند به انسان، عقل داده و انسان را توانمند و خردورز و کاوشگر آفریده و میدان تأثیرپذیری را در طبیعت، باز گذاشته و لزومی ندارد که خداوند، فرمول شیمی یا مسائل ریاضی را توضیح دهد[۲]و اگر هم بحثی از علوم تجربی، ریاضی، نجوم و مانند آن در قرآن آمده، فقط جنبه هدایتی و تربیتی آن مورد نظر بوده است.[۳]

آیاتی که غرض از نزول قرآن را هدایت می دانند، این نظر را تقویت می کنند؛ مانند:

«الر کتَـبٌ أَنزَلْنَـهُ إِلَیک لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّـلُمَـتِ إِلَی النُّورِ. [۴]

الف، لام، راء. ما قرآن را بر تو (پیامبر) نازل کردیم تا با آن، مردم را از تاریکی ها به سوی نور بیرون ببری».

«وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٌ وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ. [۵]

و ما از قرآن، آنچه را برای مؤمنان شفا و رحمت است، نازل می کنیم».

«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ هُدًی لِّلنَّاسِ. [۶]

ماه رمضان، ماهی که قرآن در آن فرو فرستاده شد، [که] برای عموم مردم، ره نمود است».

شیخ طوسی[۷]و طَبرِسی،«تِبْیـنًا لِّکلِّ شَی ءٍ»را بیان مشکلاتی دانسته اند که مربوط به امور دین است.[۸]زمخشری نیز آیه را در ارتباط با امور دینی و بیان امور مربوط به سعادت افراد دانسته است.[۹]علاّمه طباطبایی نیز با توجّه به نقش هدایتی قرآن، مراد از«کلّ شی ء»را همه چیزهایی دانسته که بازگشت آنها به هدایت است، از معارف مرتبط به مبدأ و معاد گرفته تا اخلاق فاضله، احکام و ادیان الهی و قصص و مواعظی که مردم در هدایت و راه یافتنشان به آن محتاج اند.[۱۰]

روایاتی نیز وجود دارند که قرآن را در بیان احکام و قوانین مورد نیاز مردم برای زندگی سعادتمندانه، جامع دانسته اند. در نقلی از امام علی(ع) آمده است:

خداوند، حکمی از دین خود را بر شما پنهان نگذاشت و هیچ مطلبی را که مورد رضایت و خشنودی اش باشد، وا نگذاشت، جز این که نشانی آشکار و آیه ای محکم که از آن جلوگیری یا به سوی آن دعوت کند، برایش قرار داد. [۱۱]

ایشان، در ادامه، مستند کلام خود را«مَّا فَرَّطْنَا فِی الْکتَـبِ مِن شَی ءٍ»[۱۲]و«تِبْیـنًا لِّکلِّ شَی ءٍ»[۱۳]قرار داده است.

سخن فاطمه زهرا(ع) در «خطبه فدکیه»، با بیانی کوتاه، مؤید این حقیقت است:

در آن، حجّت های نورانی خداوند و حرام های تعیین شده او و فضائل فراخوانده اش و عام های فراگیر کفایت کننده او و رخصت های ارزانی شده اش و قوانین و احکام واجب گشته اش، بیان شده اند. [۱۴]

از این روایات است نقلی از امام رضا(ع) که در آن، قرآن را شامل حلال و حرام و حدود و احکام و هر آنچه بندگان بدان نیاز دارند، معرّفی می کند.[۱۵]پس با توجّه به این روایات، فهمیده می شود که تفصیل حلال و حرام و حدود و احکام و به طور کلّی آنچه انسان بدان نیازمند است، در قرآن وجود دارد و به بیان امام صادق(ع)، حتّی حکم قضایی مربوط به اختلاف اشخاص نیز در آن آمده است.[۱۶]

[۱]. ر. ک: التمهید فی علوم القرآن: ج ۶ ص ۱۹ ـ ۳۰.

[۲]. همان: ص ۲۹.

[۳]. ر. ک: التفسیر و المفسّرون: ج ۲ ص ۴۶۹ ـ ۴۷۲.

[۴]. ابراهیم: آیه ۱.

[۵]. اسرا: آیه ۸۲.

[۶]. بقره: آیه ۱۸۵.

[۷]. التبیان فی تفسیر القرآن: ج ۶ ص ۴۱۸.

[۸]. مجمع البیان: ج ۶ ص ۵۸۶.

[۹]. الکشّاف: ج ۲ ص ۳۴۱.

[۱۰]. المیزان فی تفسیر القرآن: ج ۱۲ ص ۳۲۵.

[۱۱]. نهج البلاغة: خطبه ۱۸۳.

[۱۲]. «ما هیچ چیز را در این کتاب، فروگذار نکردیم» انعام: آیه ۳۸.

[۱۳]. «بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است» انعام: آیه ۳۸.

[۱۴]. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج ۳ ص ۵۶۷ ح ۴۹۴۰: «فیهِ تِبیانُ حُجَجِ اللَّهِ المُنَوَّرَةِ، وَ مَحارِمِهِ المَحدودَةِ، وَ فَضائِلِهِ المَندوبَةِ، وَ جُمَلِهِ الکافِیةِ، وَ رُخَصِهِ المَوهوبَةِ، وَ شَرایعِهِ المَکتوبَةِ».

[۱۵]. الکافی: ج ۱ ص ۱۹۹ ح ۱، کمال الدین: ص ۶۷۵ ح ۳۱، معانی الأخبار: ص ۹۶ ح ۲، تحف العقول: ص ۴۳۶، الأمالی، صدوق: ص ۷۷۳ ح ۱۰۴۹، الاحتجاج: ج ۲ ص ۴۳۹ ح ۳۱۰، الغیبة، نعمانی: ص ۲۱۷ ح ۶ به نقل از عبد العزیز بن مسلم، بحار الأنوار: ج ۲۵ ص ۱۲۱ ح ۴.

[۱۶]. الکافی: ج ۷ ص ۱۵۸ ح ۳، تهذیب الأحکام: ج ۹ ص ۳۵۷ ح ۱۲۷۵.