جا كه سخن از حقوق شخصى و مراتب و ملاحظه توانمندىهاى گوناگون است، به مفهوم تفاوت و تناسب حقهاست. امیر مؤمنان على علیه السلام به شدّت به این امر توجّه داشت و تلاش مىكرد كه این مفاهیم در جاى خودش به درستى شناخته گردد و پاس داشته شود، چنان كه در نامه خود به اَسوَد بن قُطبَه، سردار سپاه حُلوان، فرمود:
فَلْیكُنْ أَمْرُ النَّاسِ عِنْدَكَ فِی الْحَقِّ سَوَاءً، فَإِنَّهُ لَیسَ فِی الْجَوْرِ عِوَضٌ مِنَ الْعَدْلِ۱؛
پس باید كار مردم در آن چه حق است، نزد تو یكسان باشد، كه ستم را با عدل عوض ندهند.
امام فرمان داده است كه در آن چه حقوق مردم و حقوق عمومى شمرده مىشود، عدالت به معناى مساوات است، و جاى هیچ گونه تفاوت نیست، كه در صورت تفاوتگذارى، ستم بر آنان است. هم‌چنین در بهرههاى عمومى، عدالت ورزیدن به معناى پاس داشتن مساوات است ۲.
در تمامى مواردى كه معطوف به قانون و ملاحظات قانونى است، عدالت به مفهوم مساوات است و جایى براى تبعیض نیست ۳.
2 _ 4. رعایت حقوق و رساندن هر ذىحقّى به حقّش
از مفاهیم اساسى و كلیدى عدالت، رعایت حقوق و به جا آوردن آن است، و اینكه حقّ هر ذىحقّى به تناسب میزان آن، هر چه باشد، ادا گردد. امیر مؤمنان على علیه السلام فرموده است:
فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِیةُ إِلَى الْوَالِی حَقَّهُ، وَ أَدَّى الْوَالِی إِلَیهَا حَقَّهَا، عَزَّ الْحَقُّ بَینَهُمْ، وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ، وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَ جَرَتْ عَلَى أَذْلَالَهِا السُّنَنُ؛ فَصَلَحَ بِذلِكَ الزَّمَانُ، وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَ یئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ۴؛
پس چون مردمان حقّ زمامدار را بگزارند، و زمامدار حقّ مردمان را به جاى آرد، حق میان آنان بزرگمقدار شود، و راههاى دین پدیدار، و نشانههاى عدالت بر جا، و سنّت چنان كه باید اجرا. پس كارِ زمانه آراسته گردد، و چشم امید در پایدارى دولت پیوسته، و چشمداشتهاى دشمنان بسته.
در این جا بر پا شدن عدالت، همان به جاى آوردن و رعایت حقوق است؛ و امام در پى آن بود كه ستمها را در همه امور بزداید و هركس به حقّ شایسته خود برسد ۵.
1.همان، نامه ۵۹
2.ر.ک: دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۸۴؛ نهج البلاغه، کلام ۱۲۶، نامه ۴۳
3.ر.ک: تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۰۸؛ نهج البلاغه، نامه ۲۷، ۴۷؛ تهذیب الاحکام، ج۶، ص۲۲۷؛ مناقب آل أبی طالب، ج۲، ص۱۴۷
4.نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶
5.ر.ک: همان، کلام ۳۷، حکمت ۱۶۶
