پیوند عدالت و اخلاق
عدالتى كه در اندیشه و سیره امیر مؤمنان على علیه السلام مشاهده مىشود، عدالتى است اخلاقى، بدین معنا كه درک امام از عدالت و ساختار آن، مبتنى بر اخلاق است. عدالتگرایى امام على علیه السلام از جنس اخلاقگرایى، و اخلاقگرایى آن حضرت از سنخ عدالتگرایى است. عدالت بىاخلاق در قاموس امام معنا ندارد و شناخته شده نیست. از این رو آن پیشواى عدالتخواهان، هر عمل و اقدامش در جهت بر پایى عدالت، عمل و اقدامى اخلاقى بود.
1. تحقّق برنامه عدالت از مجراى اخلاق
امام على علیه السلام حكومت را به خواست مردمان و براى ایشان به دست گرفت تا بدان، عدالت و امنیت و رفاهت و تربیت فراهم نماید. امّا همه اینها را از مجراى اخلاق مىجست. از این رو در نخستین خطبههاى حكومتى خویش كه در آن برنامه خود را براى تحقق عدالت مطرح كرده است 1، آن را تنیده با اخلاق عنوان نموده تا همگان بدانند كه على علیه السلام در مقام بر پا كرن عدالتى اخلاقگرا است. امیر مؤمنان على علیه السلام در خطبهاى كه پس از بیعت ایراد كرده فرموده است:
ذِمَّتِی بِمَا أَقُولُ رَهِینَةٌ، وَ أَنَا بِهِ زَعِیمٌ إِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمَّا بَینَ یدَیهِ مِنَ الْمَثُلَاتِ حَجَزَتْهُ التَّقْوَى عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبُهَاتِ. أَلَا وَ إِنَّ بَلِیتَكُمْ قَدْ عَادَتْ كَهَیئَتِهَا یوْمَ بَعَثَ اللهُ نَبِیهُ. وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً، وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً، وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّى یعُودَ أَسْفَلُكُمْ أَعْلَاكُمْ، وَ أَعْلَاكُمْ أَسْفَلَكُمْ، وَلَیسْبِقَنَّ سَابِقُونَ كَانُوا قَصَّرُوا، وَ لَیقَصِّرَنَّ سَبَّاقُونَ كَانُوا سَبَقُوا. وَ اللهِ مَا كَتَمْتُ وَشْمَةً، وَ لَا كَذَبْتُ كِذْبَةً. وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهذَا الْمَقَامِ وَ هذَا الْیوْمِ. أَلَا وَ إِنَّ الْخَطَایا خَیلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَیهَا أَهْلُهَا وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی النَّارِ. أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَى مَطَایا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیهَا أَهْلُهَا وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ 2؛
پیمان من بدان چه مىگویم در گرو است، و به درستى گفتارم متعهّد و پایبندم. كسى كه سرانجامهاى وخیم آینده را با آموزشهاى روشنگر عبرتها، از دریچه پیشامدهاى حاضر مشاهده كند، البته پرواپیشگى [چون سدّى محكم و معیارى جداكننده] او را از اقدام به كارهاى شبههناک و افتادن در آن‌ها باز مىدارد. هشیار باشید كه بلیه و آزمایش كنونى شما به وضع و سامان همان روزى برگشته است كه خداوند پیامبرش را برانگیخت [تا آن اوضاع را دگرگون كند]. به خدایى كه او را بر اساس و اقتضاى حق برانگیخت، هر آینه
1.ر.ک: المعیار و الموارنه، ص۱۰۹ _ ۱۱۴؛ الکافی، ج۸، ص۳۶۰ _ ۳۶۲؛ تحف العقول، ۱۲۴ _ ۱۲۶؛ الأمالی، طوسی، ج۲، ص۳۳۷ _ ۳۴۲؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۷، ص۳۶ _ ۴۲؛ نهج السّعاده فی مستدرک نهج البلاغه، ج۱، ص۲۰۰ _ ۲۰۶
2.نهج البلاغه، کلام۱۶
