نابود کردن چیزی و به وجود آوردن چیزدیگر؛ به این صورت که خداوند پس از آفرینش چیزی آن را معدوم می‌سازد و چیز دیگری به جای آن خلق می‌کند و یا به چیزی امر می‌کند و سپس از همان چیز نهی می‌نماید.۱.
از این رو، بداء به این معنا هم در امور تکوینی است و هم در امور تشریعی.
کراجکی می‌گوید:
بداء یعنی خداوند به مسأله‌ای دستور می‌دهد، اما قبل از این که وقت آن فرا برسد، خلاف آن را دستور می‌دهد؛ به منظور ظهور برای دیگران؛ مثل دستور به ذبح حضرت اسماعیل.۲
سید مرتضی بیان داشته که هیچ مانعی ندارد بداء را به خداوند نسبت دهیم؛ زیرا هنگامی که خداوند به مسأله‌ای امر می‌کند، آن امری که ظاهر نبوده، ظاهر می‌شود و در نهی نیز همین گونه است. پس نسخ نیز نوعی بداء است.۳
بداء، بر اساس آیات و احادیث، عبارت است از تغییر در مراحل مقدماتی تحقق اشیا در خارج؛ از جمله مشیت و اراده و قدر و قضا، بر اساس علم و قدرت مطلق خدا.۴ این معنا با اصول عقلی منافاتی ندارد و مورد تأیید اصحاب ائمه و متکلمان مکتب کوفه، مانند هشام بن سالم، زراره بن اعین، محمد بن مسلم و ابوبصیر بوده است و از این رو، احادیث ائمه در باره بدا به این معنا را نقل کرده‌اند.۵ اشعری نیز همین معنا را به اکثریت شیعیان، تا زمان خود او، نسبت می‌دهد.۶
1.. التوحید، ص۳۳۵ و ۳۳۶؛ شرح اصول الکافی، مازندرانی، ج۴، ص۲۳۷ – ۲۳۹؛ الذریعة، ج۳، ص۵۲؛ الشافی فی شرح اصول الکافی، ص۲۴۱؛ نبراس الضیاء، تعلیقات ملا علی نوری، ص۵۶؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن، ج۱۱، ص۲۳۵؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج۶، ص۴۶۴؛ تفسیر من وحی القرآن، ج۱۳، ص۶۷؛ اصول الکافی شرح مصطفوی، ص۲۰۱؛ اصول الکافی شرح کمره‌ای، ج۱، ص۲۷۰؛ نسخ و بداء معمای عمر و روزی، ص۵۳
2.. کنز الفوائد، ج۱، ص۲۲۷ - ۲۲۹؛ و نیز ر.ک : کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام، ج۱، ص۱۴۸ و ۱۴۹؛ الحاشیةعلی اصول الکافی، ص۱۱۳ و ۱۱۴.
3.. «و اذا سمینا من ظهر له من المعلومات ما لم یکن ظاهراً، حتی اقتضی ذلک ان یأمر بنفس ما ینهی عن نفس ما امر به، أنه قد بدا، لم یمتنع أن یسمی الامر بعد النهی و الحظر بعد الاباحة علی سبیل التدریج، فأنه بداء له، لانه ظهر من الامر ما لم یکن ظاهراً و بدا ما لم یکن بائناً بمعنی البداء الذی هو الظهور و البروز حاصل فی الامرین. فما المانع علی نفص الأستنفات أن یسمی الامرین بداء لان فیهما معا ظهور امر لم یکن ظاهراً»(رسائل، الشریف المرتضی، ج۱، ص۱۱۷؛ دائرة المعارف تشیع، مقاله بداء، اصغر دادبه، ج۳، ص۱۳۳).
4.. رک: معرفت عدل الهی، ص۹۵-۱۱۱؛ توحیدالامامیه، ص۳۴۹-۴۰۳.
5.. اصول الکافی، ج۱، ص۱۴۶؛ بحارالانوار، ج ۴، ص۱۰۸، ح ۲۴ و ص۱۱۰، ح ۲۸.
6.. مقالات الاسلامیین، ص۳۹.
