مؤلف
ابو محمد، قاسم بن ثابت سرقسطی در سال 2۵۵ق، در سَرقسْطَه به دنيا آمد و در شوال سال 302ق، در همانجا وفات کرد ۱. وی از عالمان ديار خود بهره گرفت و پس از آن، برای کسب علم با پدر خود ثابت بن حزم به مصر و مکه رفت و از دانشيان آن جاها علم لغت و حديث را فرا گرفت و دانش فراوانی را با خود به اندلس برد. وی اولين کسی بود که کتاب العين خليل بن احمد را به اندلس برد. پدر وی نيز از دانشمندان به شمار میرفت؛ هر چند نقل شده که او از پدر خود عالمتر و باهوشتر بود ۲.
سرقسطی عالم به ادب عربی، حافظ لغت و آگاه به دانشهای دينی و غير دينی بود ۳. تنها اثری که تأليف کرد، الدلائل فی غريب الحديث بود که نشان از علم سرشار و دانش بیشمار وی دارد.
قابل ذکر است که برخی اين کتاب را به فرزند سرقسطی، ثابت بن قاسم، و بعضی هم آن را به پدر وی، ثابت بن حزم نسبت دادهاند که محقق کتاب، قنّاص، اين نسبت را رد کرده و به شبهات پاسخ داده است ۴.
در تمجيد از الدلائل
عالمان از اين کتاب به بزرگی ياد کردهاند. قفطی اين کتاب را در نهايت اتقان و نکويی دانسته است؛ به گونهای که عدهای نسبت به آن حسد ورزيدند و بدگويان آن را تأليف عالمی مشرقی برشمردند ۵. ابو علی قالی نيز آن را کاملترين کتاب در اين موضوع در اندلس دانسته، سپس در مقام مقایسه میگويد:
من کتاب خُشَنی را _ که در شرح حديث بود _ ديدم و مطالعه کردم؛ اما او کاری بايسته نکرده بود. کتاب عبد الملک بن حبيب نيز همينگونه است۶.
ابو محمد علی بن احمد نيز در بر اين باور بوده که ابو عبيد بر سرقسطی تقدمی جز تقدم زمانی ندارد ۷.
اين کتاب در ميان عالمان مقبول بوده است و در آثار خود آز آن فراوان استفاده کردهاند این عالمان عبارتاند از: ابن حزم، ابو عبيد بکری اندلسی، قاضی عياض، سهيلی نحوی، ابو الحجاج مالقی اندلسی، ابو شامه اندلسی، زيلعی، ابنکثير، زرکشی، شمس الدين دمشقی و ابن حجر عسقلانی ۸.
1.فهرست ابن خير اشبيلی، ص۱۶۲؛ و رک: تاريخ الإسلام، ج۲۳، ص۴۵۰
2.معجم البلدان، ج۳، ص۲۱۳
3.إنباه الرواة علی أنباه النحاة، ج۱، ص۲۹۷
4.الدلائل، ج۱، ص۹۶
5.همانجا
6.همان-جا
7.معجم الأدباء، ج۵، ص۲۱۹۱
8.الدلائل، ج۱، ص۷۵ _ ۸۶