مباحث جذاب تاريخ اسلام است. مدرّسى طباطبايى در اين باره مى نويسد:
چنين به نظر مى رسد كه از اواخر قرن اوّل هجرى، انتظار و اعتقاد به ظهور يك منجى و رهايى بخش انقلابى از دودمان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمكه در آينده ظهور كرده و نظام فاسد ظلم و ستم را در هم ريخته و حكومت عدل و قسط را پى ريزى خواهد نمود، در همه قشرهاى جامعه اسلامى وجود داشته است. اين منجى رهايى بخش را شيعيان با نام قائم مى شناختند. ۱
اما شواهدى در دست است كه نشان مى دهد مردمْ سال ها قبل تر با مفهوم مهدى اسلام آشنا بوده اند. امام سجّاد عليه السلام در خطبه مسجد اموى شام، ضمن برشمردن مفاخر خود مى فرمايند:
رسول اللّه ... و جعفر طيار در بهشت، و دو سبط اين امّت و مهدى كه دجال را بكشد از ماست.
وقتى شخص در مقابل ديگران صحبت از افتخارات خود مى كند، طبيعى آن است مطالبى را بيان كند كه مورد قبول طرف مقابل باشد. بنابراين، مطالبى كه به عنوان افتخارات در سخنرانى مقابل مردم و سران حزب مخالف بيان مى شود، به يقين براى آنان شناخته شده است. همان طور كه يزيد و اطرافيانش و نيز مردم شام با نام و مقام جعفر طيار و حسنين آشنايى داشته اند، اصل مهدويت نيز در ذهن آنان انعكاس داشته است؛ لذا وقتى حضرت سجّاد عليه السلام روى منبر از مهدى نام مى برد، كسى در مقام انكار ايشان بر نمى آيد. ۲ هم چنين فضاى شام در چنين جدل هايى اقتضا مى كرد اگر مخالف، سخنان رقيب را دروغ مى شمارد، فورا و بدون ملاحظه به تكذيب او بپردازد، اما تاريخ درباره اين افتخارات، كوچك ترين تكذيبى از جانب طرف اموى گزارش نداده است
مؤلّف مكتب در فرايند تكامل نيز مى پذيرد كه اين اعتقاد به اواسط قرن اول بر مى گردد:
مسأله مهدويت و اعتقاد به ظهور شخصى از خاندان پيامبر در آينده جهان كه حكومت قسط و عدل را مستقر ساخته و ظلم و بيداد را از جهان ريشه كن خواهد فرمود، از اعتقادات بسيار قديم اسلامى است كه سابقه تاريخى آن تا اواسط قرن اول هجرى قابل پيگيرى است. ۳
اما شواهد موجود، باز ما را به تاريخى قديمى تر ارجاع مى دهند. امام حسين عليه السلام در موارد متعدّدى به اصل مهدويت اشاره مى كنند. امام حسن عليه السلام نيز وقتى از طرف شيعيان درباره صلح مورد اعتراض قرار مى گيرند مى فرمايند:
آيا نمى دانيد كه امامى از ما نيست، مگر آن كه بيعت طاغوت زمانش بر گردنش است، جز امام قائم؛ آن كه روح اللّه عيسى بن مريم عليه السلام در نماز به او اقتدا مى كند. ۴
اين روايت، از جمله مواردى است كه آغاز طرح اصل مهدويت و مباحث آن را به سال هاى قبل از پنجاه، و به احتمال زياد به سال هاى 42 ـ 40 ـ كه قرارداد صلح توسط امام حسن مجتبى عليه السلام بسته
1.مكتب در فرايند تكامل، ص۹.
2.گفتارهايى پيرامون امام زمان عليه السلام ، ص۴۰.
3.مكتب در فرايند تكامل، ص۱۲۶.
4.كمال الدين، ج۱، ص۳۱۵؛ كفاية الاثر، ص۲۲۴؛ كشف الغمّة، ج۲، ص۵۲۱؛ اعلام الورى، ص۴۲۶؛ الاحتجاج، ج۲، ص۲۸۹.
