ترديدى نيست كه سماع از نخستين شيوه هايى بود كه جهت آموزش علوم حديثى، در دوره اى كه هنوز كتابت احاديث آغاز نشده بود، با هدف جلوگيرى از جعل و تحريف در روايات به وجود آمد. ^۱ با اين همه، با ظهور كتابت، املا و ... اين شيوه از ميان نرفت و همچنان سهم درخور توجهى در انتقال دانش هاى مختلف دينى را بر عهده داشت. در اين ميان، مستملى ^۲ يا معيد ^۳ اسامى طلاب حاضر در حلقه درس را همراه با مطالبى كه موفق به سماع آن شده بودند، ثبت مى كردند تا شيخ به هنگام صدور اجازه نامه دقيقا به قسمت هاى مسموع اشاره نموده و تنها اجازه روايت همان بخش را صادر كند. ^۴ از اين رو، دانشمندان علوم دينى به منظور كسب اعتبار و ايجاد اعتماد با نگارش كتبى كه به برنامج نويسى شهرت داشت، به ثبت سلسله راويان و مشايخ خود اهتمام مى ورزيدند. در اين گونه آثار، غالبا به عنوان كتب و مؤلفان آنها، اسامى مشايخ و راويانى كه مؤلف، روايات خود را از آنها گرفته، به همراه شيوه هاى اخذ آن چون سماع، قرائت و ... نيز سلسله اسناد كتاب با روايات تا نخستين مؤلف يا راوى و گاه مكان تدريس و شروع و خاتمه آن اشاره مى شود. ^۵
بر خلاف برنامج نويسى يا فهرسه نگارى معمول در غرب جهان اسلام ـ كه ريشه لغوى هر دو اصطلاح فارسى است ـ ، ^۶ در شرق جهان اسلام نيز آثارى با همين موضوع به رشته تحرير درآمد كه از آنها با ثَبَتْ، مَشيخه ^۷ يا معجم ياد شده است. ^۸ بديهى است اين آثار به رغم اشتراك موضوع، از نظر شيوه تدوين يا تاريخ پيدايش گاه، با هم متفاوت اند. به نظر مى رسد نخستين دسته از اين نوشته ها، بدون رعايت هيچ شيوه تدوينى و فقط بر اساس توالى تاريخى دركِ روايت از مشايخ نگارش يافته و هم از اين رو، بر آنها لفظ «مَشِيخه يا مَشْيَخَه» اطلاق شده است.
در ادوار بعد، با هدف دستيابى آسان، اين شرح حال ها بر اساس ترتيب الفبايى نام مشايخ، تدوين شد و اصطلاح «معجم» بر آنها اطلاق گرديد؛ اين در حالى بود كه در اندلس از همان آغاز به اين گونه آثار برنامج مى گفتند. در قرون اخير، براى نامگذارى اين آثار در شرق و غرب جهان اسلام، به ترتيب، از ثَبَتَ ^۹ و فهرسه استفاده گرديد و چنين آثارى به شكل گسترده اى رواج يافت. ^۱۰