از خلال كتب تراجم توان دانست كه اين گونه نوشته ها، شمار قابل توجهى از آثار شرح حالى را در تاريخ نگارى اسلامى تشكيل مى دهند؛ اما متأسفانه تنها تعداد اندكى از آنها امروزه باقى مانده است. ^۱

البرنامج

يكى از مهم ترين نمونه هاى بر جا مانده از اين آثار كتاب البرنامج وادى آشى است كه مؤلف آن در دربار حفصيان در تونس مى زيسته است.
ابوعبداللّه محمّد بن جابر بن محمّد بن قاسم قيسى وادى آشى ^۲ ملقب به شمس الدين و مشهور به ابن جابر و صاحب الرحلتين به سال 673 ق، در تونس زاده شد. ^۳ از نسبت وادى آشى او مى توان فهميد كه نسب به خاندانى اندلسى الاصل مى برد. او بر خلاف معاصرانش كه گويى به علم روايت چندان توجهى نداشتند، در سايه تمكن مالى پدر، به روايت و سماع عنايتى بايسته نمود. ^۴ علاقه وافر وى به اخذ روايت از مشاهير روزگار خويش موجب شد تا در سال 720 ق، تونس را به قصد مصر، بيت المقدس، شام و حجاز ترك كند. ^۵ وصف او از دمشق ـ كه به قلم شاگردش، ابن جُزّى اندلسى در رحله ابن بطوطه بر جا مانده ـ از حضور طولانى مدت و شيفتگى اش نسبت به دمشق حكايت دارد. اما اين تنها سفر او نبود؛ چرا كه بار ديگر در سال 734 ق، تونس را با هدف سفر به شرق جهان اسلام ترك كرد؛ ^۶ با اين تفاوت كه اين بار به گونه اى در محافل علمى شرق و غرب شهرت يافته بود كه از هر سوى براى سماع حديث به نزد او مى شتافتند. پس از بازگشت از اين سفر به مغرب اوسط، اقصى و اندلس مسافرت كرد و مشتاقان زيادى را از سرچشمه عميق دانش حديثى خود بهره مند نمود. گويند در مصر اين دوره، وى تنها كسى بود كه الموطأ را به روايت يحيى بن يحيى با سلسله اسناد صحيح آن در اختيار داشت. ^۷
از مطالعه و تأمل در البرنامج وى برمى آيد كه او از نظر مرتبه علمى و استفاده از استادان و مشايخ مغربى، اندلسى و شرقى، به راستى، در اين عصر الگو تواند بود. او در تونس از يك سو، نزد مشاهير دانشمندان مغربى اين شهر كسب حديث كرد و از سوى ديگر، از علماى اندلسى مهاجرى كه به مغرب و بويژه تونس آمده بودند، چون قاضى الجماعه ابن غماز بِلَنْسى، ابوجعفر لَبْلى و ابوالقاسم خلف بن عبدالعزيز بَقَتورى اشبيلى بهره ها گرفت. ^۸ به علاوه، رحله هاى متعدد او به شرق و غرب جهان