شرح های حديث «مَن عَرَفَ نَفسَه عَرَفَ رَبَّه»

اين حديث شريف ، از ديرباز مورد توجّه علماى اسلام ، بويژه حكيمان و اهل عرفان بوده و رساله ها و مقالات فراوانى درباره آن ، نگارش يافته است.

علاّمه تهرانى در الذريعة، پنج رساله در شرح اين حديث، معرّفى كرده است.[۱]برخى شروح مستقل ديگر ، عبارت اند از :[۲]

۱ . الرسالة الوجودية فى معنى قوله صلى الله عليه و آله : «من عرف نفسه فقد عرف ربه» (چاپ قاهره) .

۲. رساله اى در شرح حديث : «من عرف نفسه» ، از عماد الدين بن يونس پنجهزارى . اين نسخه را حسن حسن زاده به طبع رسانده است .[۳]

۳. رساله اى در شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از عارف عبد اللّه بَليانى كه در سال ۱۳۵۲ ش ، با چند رساله ديگر به طبع رسيده است .[۴]

۴. رساله اى در شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از حسن حسن زاده آملى كه در هزار و يك كلمه به طبع رسيده است .[۵]

۵ . رساله اى در شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از حسن حسن زاده آملى كه مخطوط است .[۶]

۶. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از احمد بن زين الدين احسايى .[۷]

۷. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از احمد بن صالح بن طوق قطيفى .

۸ . شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از صدر الدين كاشف دزفولى (۱۱۷۴ ـ ۱۲۵۶ ق) .

۹. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از عماد الدين مازندرانى.

۱۰. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از على بن احمد بن حسين آل عبد الجبار قطيفى (م ۱۲۸۷ق) .

۱۱. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، كه مؤلف آن مجهول است .[۸]

۱۲. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، كه مؤلف آن مجهول است .[۹]

۱۳. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از مولانا برهان الدين بغدادى .[۱۰]

۱۴ . شرح حديث: «أعلمكم بنفسه أعلمكم بربّه»، از ملاّ اسماعيل خواجويى مازندرانى.[۱۱]

۱۵. مرآت المحقّقين ، در معناى: «من عرف نفسه» ، از شيخ محمود شبسترى .[۱۲]

۱۶. زبدة الطريق در معناى«من عرف نفسه»، از درويش على بن يوسف گوگَدى.[۱۳]

۱۷. معنى: «من عرف نفسه» ، از شيخ حبيب عجمى .[۱۴]

۱۸. الغوثية شرح «من عرف نفسه» ، از عبد القادر گيلانى .[۱۵]

۱۹. الفصوص در قول: «من عرف نفسه» ، از محيى الدين عربى .[۱۶]

۲۰. النورية در حديث: «من عرف نفسه» ، از آقا شمس الدين .[۱۷]۲۱. اسرار الدقايق شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از بدرالدين سماوى .[۱۸]

۲۲. شرح حديث: «من عرف نفسه» ، از امام محمّد غزالى .[۱۹]

۲۳. القول الأشبه فى حديث: «من عرف نفسه» ، از جلال الدين ابوبكر سيوطى .[۲۰]

۲۴. نقطة الوحدة در معنى: «من عرف نفسه» ، شيخ ابواسحاق (تركى) .[۲۱]

۲۵. معنى: «من عرف نفسه» ، از امام محمّد غزالى (تركى) .[۲۲]

۲۶. رساله قبس المقتبس ، از ملاّ حبيب الله شريف كاشانى .[۲۳]

۲۷. شرح حديث «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» ، از سيّد محمّد مهدى تنكابنى .[۲۴]

بجز رساله هاى مستقل ، شروح ضمنى نيز بر اين حديث ، بسيار است كه به برخى از آنها اشاره مى شود :

۱. صد كلمه ، رشيدالدين وطواط ، كلمه ششم ، ص ۵ ـ ۶ .

۲. الميزان فى تفسير القرآن ، سيّد محمّد حسين طباطبايى ، ج ۶ ص ۱۶۹ ـ ۱۷۶ .

۳. صد كلمه ، حسن حسن زاده آملى ، كلمه ۲۶ .

۴. هزار و يك نكته ، حسن حسن زاده آملى ، نكته ۱۰۵ ، ۱۲۸ و ۵۴۱ .