معانی حديث «مَن عَرَفَ نَفسَه عَرَفَ رَبَّه»

براى اين حديث ، معانى فراوانى گفته اند ، تا آن جا كه استاد حسن زاده آملى ، تحت عنوان : برخى از معانى حديث شريف «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» ، ۹۲ معنا ذكر كرده است .[۱]

برخى معتقدند كه در اين حديث ، اشارات لطيف و ارشادات روشنى به اصول دين: خداشناسى ، صفات ثبوتى و سلبى ، عدل ، نبوّت ، امامت و معاد ، وجود دارد .[۲]

برخى بر اين باورند كه همه مسائل اصيل فلسفى و مطالب قويم حكمت متعالى و حقايق متين عرفانى را از آن مى توان استنباط كرد .[۳]

برخى مى گويند كه همه اصول و فروع دين ، و همه احكام دنيوى و اخروى ، و جميع احكام ربوبيت و عبوديت ، در اين حديث خلاصه شده است .[۴]

طرح و ارزيابىِ آنچه در شرح اين حديث گفته شده ؛ فرصت ديگرى مى طلبد ؛ ولى به نظر مى رسد براى تبيين دقيق مقصود از آن ، توجّه به سه نكته ضرورى است :

۱. تأمّل در آياتى كه اين حديث شريف ، ناظر به آنهاست ؛

۲. ملاحظه رواياتى كه به منزله شرح اين حديث ، شمرده مى شوند ؛

۳. مراجعه به فهم اصحاب امامان در مفهوم خودشناسى ؛

بررسى آنچه درباره معانى حديث مذكور گفته شده ، نشان مى دهد كه نكاتى كه بدان اشارت رفت ، يا مورد توجّه نبوده و يا كمتر مورد عنايت قرار گرفته است .

روشن ترين معناى حديث

مقتضاى دقّت در آياتى كه انسان را براى خداشناسى به خودشناسى دعوت مى نمايد و مجموع احاديثى كه مفسّر و مبيّن آنهاست و همچنين مراجعه به فهم برخى از اصحاب سخن شناس اهل بيت عليهم السلام ، اين است كه روشن ترين معناى حديث ، دعوت به خودشناسى و تدبّر در حكمت هايى است كه در خلقت انسان به كار رفته و حاكى از علم و قدرت بى نهايت آفريدگار اوست .

اين حكمت ها كه در متن قرآن و احاديث اسلامى تشريح شده ، عبارت است از چگونگىِ آفرينش انسان از خاك ، چگونگى پيدايش انسان از نطفه ، تصوير جنين در رَحِم ، نفخ روح در جنين ، اختلاف زبان ها و رنگ ها ، تأمين غذاهاى مورد نياز بدن و ...[۵]و اين راه ، از آسان ترين راه هاى خداشناسى است . امام صادق عليه السلام در تبيين اين راه ، آيات حكمت و آثار صنع در وجود انسان را بدين گونه جمع بندى فرموده است :

والعَجَبُ مِن مَخلوقٍ يَزعُمُ أَنَّ اللّهَ يَخفى عَلى عِبادِهِ وهُوَ يَرى أَثَرَ الصُّنعِ في نَفسِهِ بِتَركيبٍ يُبهِرُ عَقلَهُ وتَأليفٍ يُبطِلُ حُجَّتَهُ .[۶]و شگفت از مخلوقى كه مى پندارد خدا از بندگانش پوشيده است ، در حالى كه اثر صنع را در تركيب مُحيّر العقول خويش و پيوند اجزايش به گونه اى كه انكار را بر نمى تابد ، مى بيند !

و نيز در تبيين آيه ۵۳ از سوره فصّلت :  «وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ ؛ و در خود شما ، آيا نمى بينيد»  ، مى فرمايد :

إنه خلقك سميعا بصيرا ، تغضب وترضى ، وتجوع وتشبع ، وذلك كلّه من آيات اللّه .[۷]او تو را شنوا و بينا آفريده است . خشم مى گيرى و خشنود مى شوى ، گرسنه مى شوى و سير مى گردى و اينها همه از نشانه هاى خداست .

جالب توجّه است كه هشام بن حكم از شاگردان و ياران سخن شناس امام صادق عليه السلام نيز همين معناى روشن را از آيات و روايات خودشناسى استنباط كرده و درباره خداشناسى از طريق خودشناسى مى گويد :

خداوند عز و جل را از طريق نفسِ (خويشتنِ) خويش شناختم؛ چرا كه نفس من، نزديك ترين چيز به من است و مى بينم كه پاره هايى گرد هم آمده و بخش هايى با هم تناسب يافته است .[۸]

و در پايان اشاره مى كند كه مقصود از سخن خداوند متعال كه مى فرمايد :  «وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ»  ، همين معناست .

امّا با كمال تأسّف بايد گفت : در تبيين حديث خودشناسى ، معناى روشنى كه قرآن و احاديث اسلامى بر آن تأكيد دارند ، به كلّى مورد غفلت واقع شده و در شروحى كه ملاحظه شد ، حتّى به عنوان يك معنا در رديف ساير معانى ـ كه بعضا تحميل رأى خود و يا ديگران بر اين حديث شريف است ـ ذكر نشده است و اگر دانشمندان مسلمان ، اين پيام قرآن را درباره خودشناسى گرفته بودند ، اكنون بايد در علوم مربوط به انسان شناسى ، سرآمد همه دانشمندان جهان بودند .