خداوند» بیان شده است. در نهایت، سومین اندیشهای که باید مطرح کرد، داستان آفرینش عقل است که در موارد بسیاری در احادیث اهل سنت و شیعه امامی نیز مؤیداتی برای بنیان این نظریه دیده میشود.۱
سه. کتاب الأظلة و منابع فهرستی امامی
در منابع کتابشناختی امامیه چندین اثر با عنوان کتاب الأظلة به برخی راویان و شاگردان ائمه علیهم السلام نسبت داده شده است. از جمله ایشان، ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است. اشعریون از خاندانهای مشهور امامیاند که به واسطه مهاجرت سعد بن مالک بن أحوص از کوفه به قم در این شهر ساکن شدند. احمد بن محمد، شیخ محدثان قم، وجه و فقیه ایشان معرفی شده است:
۰.و أبو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، و وجههم، و فقیههم، غیر مدافع.
وی در دوران حیات خویش، سه تن از امامان یعنی امام رضا و امام جواد و امام هادی _ ابوالحسن العسکری _ علیهم السلام را ملاقات کرد. نجاشی در شمار کتب متعدد وی، از کتاب الأظلة نام برده است که دو طریق به همه آثار وی داشته است: یکی به واسطه «حسین بن عبیدالله غضائری و ابو عبدالله بن شاذان > احمد بن محمد بن یحیی > (1) سعد بن عبدالله اشعری > مؤلف»۲ و دیگری «احمد بن علی بن نوح سیرافی > ابوالحسن بن داود > محمد بن یعقوب کلینی > (2) علی بن ابراهیم بن هاشم قمی و (3) محمد بن یحیی العطار قمی و (4) علی بن موسی بن جعفر و (5) داود بن کورة و (6) احمد بن ادریس اشعری قمی > مؤلف».۳ چنان که
1.. برای نمونه، ر.ک: المحاسن، ج۱، ص۱۹۲، ح۴ - ۸؛ الکافی، ج۱، ص۱۰، ح۱، ۲۶، ح۲۶؛ مجمع الزوائد، ج۸، ص۲۸؛ المعجم الکبیر، ج۸، ص۲۸۳؛ شعب الایمان، ج۴، ص۱۵۴، ح۴۶۳۳. پس از نگارش نهایی این مقاله و فرایند ارزیابی آن، به مقالهای دست یافتم که دوست محققم جناب آقای موشغ آساطریان متن کتاب الأظلة را بر اساس دو نسخۀ موجود در مؤسسۀ مطالعات اسلامی (نسخۀ شمارۀ ۱۴۰، برگ ۱۳۹ب ـ ۱۶۶الف و نسخۀ شمارۀ ۵۱۱، برگ ۱۸الف ـ ۳۸ ب) به همراه مقدمهای منتشر کرد. مطالعۀ دقیق عبارات این متن در تحلیل بهتر و دقیقتر محتوای کتاب الأظلة لازم و ضروری است. او در این مقدمه، در بارۀ مؤلف احتمالی کتاب الأظلة مطالبی را گفته است که در برخی موارد با آنچه در این نوشتار آمده، مشترک است. از او که این مقاله و برخی نکات دیگر را یادآور شد، سپاسگزاری میکنم. برای این مقاله، ر.ک:"An Early Shīʿi Cosmology: Kitāb al-ashbāḥ wa l-aẓilla and its Milieu”, Studia Islamica ۱۱۰ (Brill ۲۰۱۵), pp.۱-۸۰.
2.. «أخبرنا بکتبه الشیخ أبو عبد الله الحسین بن عبید الله وأبو عبد الله بن شاذان قالا: حدثنا أحمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا سعد بن عبد الله عنه بها» (رجال النجاشی، ص۸۲).
3.. «و قال لی أبو العباس أحمد بن علی بن نوح: أخبرنا بها أبو الحسن بن داود، عن محمد بن یعقوب، عن علی بن إبراهیم و محمد بن یحیی و علی بن موسی بن جعفر و داود بن کورة و أحمد بن إدریس، عن أحمد بن محمد بن عیسی بکتبه» (همان، ص۸۲ – ۸۳).