از روایت مورد بحث ما می‌دهد، یعنی آوردن آن ذیل آیه 32 سوره نساء، خوانشی از آنها ارائه داده است که مایل به قطب خوانش اخلاقی از روایت مورد نظر است.

در سده چهاردهم قمری ابن عاشور، از مفسران مطرح اهل سنت در دوره معاصر، ذیل آیه 49 سوره فصلت نقلی از روایت مورد نظر را می‌آورد.^۱ ذیل این آیه ابن عاشور به شرح معنای آیه می‌پردازد که اگر شری به انسان رسید، به زودی او از رحمت خدا ناامید می‌شود و این، از آن رو است که او شکیبایی پیشه نمی‌کند. سپس نقلی از روایت ما را می‌آورد، بدون این که ذکر سندی کند یا گوینده حدیث را معرفی نماید. متن روایتی که ابن عاشور نقل می‌کند چنین است: «انتظار الفرج بعد الشدة عبادة». ^۲ این بافت برای روایت ما نو و بی سابقه است. این بافت به شکلی روشن نشان دهنده خوانش ابن عاشور از روایت است. او انتظار کشیدن گشایش به هنگام شدت و سختی را از بندگی خوانده و از همین رو آن را ذیل آیه یاد شده در بالا آورده است. خوانش او بی‌شک خوانشی اخلاقی روایت ماست.

در جمع‌بندی از این بحث باید گفت که زمینه صدور روایت «أفضل الأعمال انتظار الفرج»، زیادت‌های لفظی برخی نقل‌های آن و سرانجام برخی کاربردهایی که در متون حدیثی و تفسیری اهل سنت یافته است، همواره خوانش‌گر سنی مذهب را به این سو رانده است، که در مقام خوانش آن، به سمت خوانش اخلاقی تمایل یابد.

مبانی روایی اندیشه مهدویت در میان اهل سنت

پیش‌تر گذشت که در میان شیعه برخی از خوانش‌های ارائه شده از روایت مورد بررسی ما، با اندیشه مهدویت پیوند خورده بود.^۳ در خوانش‌های شیعی، ترکیب «انتظار فرج» را به مثابه ترکیب اصلی روایت مورد بحث، انتظار ظهور حضرت حجت _ علیه السلام _ فهم کرده‌اند؛ اما می‌دانیم که اندیشه مهدویت ظهور مهدی در آخر الزمان، در میان آثار روایی اهل سنت نیز یافت می‌شود. با وجود این، با مروری که بر خوانش‌های ارائه شده از روایت «أفضل الأعمال انتظار الفرج» از سوی علمای اهل سنت در طول تاریخ اسلام داشتیم، دیدم که خوانشی مشابه خوانش شیعه از این روایت، مطرح نبوده است. پرسش ما در