نسبت به آن غفلت و بی‌اعتنایی می‌ورزند؛ نه تنها در هیچ یک از این اقدامات، ذره‌ای ملامت و سرزنش وجود ندارد، بلکه وارد شدن آن، موجب بی‌اثر شدن و تبدیل آنها به کاری غیراخلاقی می‌شود.

در متون و آموزه‌های اسلامی، مفهوم مهم و گسترده‌ای با عنوان «استضعاف» وجود دارد که تأمل در آن، برای درک بهتر موضوع و حل مشکلات مبحث نسبیت اخلاق، بسیار مفید است. کتاب ایمان و کفر الکافی، در این زمینه نیز بسیار غنی است و گره‌های فراوانی را در اندیشه دینی می‌گشاید. در این کتاب، چهار باب، شامل هیجده حدیث با محوریت استضعاف و جایگاه آن در میانه کفر و ایمان، شکل گرفته است. ابواب ۱۷۱ تا ۱۷۴ با عناوینی چون «الضلال، المستضعف، المُرجَون لأمر الله و أصحاب الأعراف» در صدد تبیین این نکته است که هر کس تنها در همان حدی که حق را تشخیص می‌دهد، مسئول است و انتظار بیش از آن، توقعی بی‌جا است؛ به عنوان نمونه، بر اساس نخستین حدیث باب ۱۷۲، زراره می‌گوید از امام باقر _ علیه السلام _ در باره مستضعف پرسیدم. آن حضرت فرمود:

هُوَ الَّذِی لَایَهْتَدِی حِیلَةً إِلی الْکُفْرِ، فَیَکْفُرَ، وَ لَایَهْتَدِی سَبِیلًا إِلی الْإِیمَانِ، لَایَسْتَطِیعُ أَنْ یُؤْمِنَ، وَ لَایَسْتَطِیعُ أَنْ یَکْفُرَ، فَهُمُ الصِّبْیَانُ، وَ مَنْ کَانَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ عَلی‏ مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْیَانِ مَرْفُوعٌ عَنْهُمُ الْقَلَمُ.^۱

مبنای سخن امام باقر _ علیه السلام _ در این کلام نورانی، مانند بسیاری دیگر از احادیث مرتبط با موضوع، آیه ۹۸ سوره نساء^۲ است. در این آیه، به صراحت، هر گونه سرنوشت شوم و عذاب مطرح شده در آیه قبل، از مستضعفان، یعنی کسانی که چاره‌ای و راهی برای یافتن حقیقت ندارند، نفی می‌شود. امام باقر _ علیه السلام _ در توضیح خود، به این نکته اشاره می‌کنند که چنین افرادی اساساً در معرض ایمان و کفر نیستند؛ همان‌گونه که در فقره‌ای از حدیث پنجم این باب، امام صادق _ علیه السلام _ این افراد را نه مؤمن و نه کافر، بلکه مرجون لأمر الله می‌دانند.

این مطلب دقیقاً مطابق با همان نکته‌ای است که پیش از این بیان کردیم و جایگاه ایمان و کفر و نقش اراده و انتخاب انسان در مسائل بنیادین زندگی را در نحوه برخورد با حقایق هستی و تسلیم یا انکار آن منحصر دانستیم. بر همین مبنا، در جایی که شناخت و