خداوند قرار مي‌گيرند. بنا بر اين، معناي اين روايات آن نيست که همه امت مسلمان از ابتدا تا انتها مرحومه به معناي معاف از سزاي اعمال خود در آخرت هستند.

روايات نافي ايده امّت مرحومه

تمام رواياتي که به حساب اعمال و عقاب انسان‌ها در سراي آخرت اشاره دارند، امت مرحومه را به مفهوم مطلق آن رد مي‌کنند. همان گونه که گذشت، آيات قرآن نيز به صراحت تمام بر اين نکته تأکيد مي‌کنند. هيثمي به چند طريق از ابوسعيد خدري نقل مي‌کند که رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند:
همه شما وارد بهشت مي‌شويد، جز کسي که از امر خدا سرپيچي کند. هر از من اطاعت کند، داخل بهشت خواهد شد و هر که مرا نافرماني کند، به آتش داخل خواهد شد.^۱
خالد بن يزيد بن معاويه اين سخن را لطيف‌ترين سخني مي‌خواند که از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيده است.^۲
رسول خدا صلي الله عليه و آله در اين حديث، در واقع بخش نخست سخن خود را به بخش دوم آن مقيد فرموده‌اند و با لحاظ اين قيد، عبارت «همه شما وارد بهشت مي‌شويد»، درست و مقبول مي‌نمايد.

ديدگاه صاحب‌نظران درباره ايده امّت مرحومه

بجز نقدهاي سندي که از سوي اهل نظر در خصوص سلسله سند روايت امت مرحومه صورت پذيرفته است،^۳ برخي از دانشمندان اسلامي درباره مرحومه بودن امت مسلمان اظهار نظر کرده‌اند که مي‌توان آنها را بر معيارهايي که در فقه‌الحديث براي نقد مضموني حديث وجود دارد، منطبق نمود.
بخاري و مسلم در صحيحين اين مأثور را نياورده‌اند و حاکم در المستدرک آن را به عنوان مأثوري که از آن دو فوت شده، آورده است.^۴ با اين وجود، بخاري در التاريخ الکبير خود به اين مأثور اشاره كرده، و طرق مختلف خود را به آن ذکر کرده است. او در ادامه، مضمون اين مأثور را - که امت رسول خدا صلي الله عليه و آله جمله مرحومه هستند ـ به صورتي که در منابع وارد شده، نمي‌پذيرد و معتقد است که اين روايت در واقع، اشاره به شفاعتي دارد که امت رسول خدا صلي الله عليه و آله مشمول آن مي‌گردند. وي معتقد است که معناي مرحومه بودن قومي آن است که آنها عذاب خواهند شد،^۵ سپس از عذاب رهايي مي‌يابند. او تأکيد مي‌کند که معناي مختار او از اين مأثور، روشن‌تر و مشهورتر است و اهل نظر بيشتر به آن گرايش دارند.^۶