قيامت فردي از ساير امم فدا خواهد شد تا از امت مسلمان کسي روانه دوزخ نگردد ـ با آيات قرآن سازگاري ندارد و قابل پذيرش نيست. پس چگونه بايد مأثور مورد بحث و انديشه برآمده از آن را فهميد؟
ما مي‌دانيم که اصل موضوع برتري امتي بر امت ديگر پذيرفتني است. به نظر مي‌رسد در اصل اين موضوع ـ که امت رسول خدا صلي الله عليه و آله به عنوان امت مرحومه معرفي شده‌اند ـ چندان جاي مناقشه نباشد؛ چرا که اولاً، شمار زيادي از صحابه اين موضوع را نقل کرده‌اند، و ثانياً، روايات زيادي نيز در برتري امت رسول خدا صلي الله عليه و آله بر ساير امم وارد شده است. لکن نکته‌اي را نبايد از نظر دور داشت و آن اين‌که اين موضوع، آن‌گونه که در برخي روايات آمده است، نمي‌تواند قابل پذيرش باشد. به نظر مي‌رسد که احتمالاً فهم ما، و حتي برخي از دانشمندان اسلامي سده‌هاي ميانه از اين مأثور به گونه‌اي متفاوت با انديشه اصلي طرح شده در اين مأثور بوده باشد. پس بايد به دنبال آن باشيم که فهم خود را تصحيح کنيم و به آنچه مقصود اين روايت است، نزديک شويم.
اولين نکته‌اي که مي‌تواند به درک بهتر اين روايت کمک کند، شرايط صدور نقل شده براي بيان آن از سوي معصوم (رسول خدا) است که شاذان بن جبرئيل قمي در گزارشي آن را بيان مي‌کند.۱ او در اين گزارش از ابن عباس نقل مي‌کند که رسول خدا صلي الله عليه و آله در باره امير المؤمنين فرمود که:
امت من به ولايت او مرحومه و پس از من با مخالفت با او ملعونه خواهند شد.۲
نکته مهمي که در اين گزارش تاريخي قابل توجه است، مقيد شدن مرحومه بودن امت مسلمان به پذيرش و گردن نهادن به ولايت اميرالمومنين عليه السلام است که در واقع، تعهد به اموري است که در دستگاه دين مايه رستگاري هر شخصي معرفي شده‌اند. در نقل ديگر، از اين موضوع در کتاب سليم نيز، امت مسلمان به دليل پذيرش ولايت امير المومنين عليه السلام از طرف ابالسه امت مرحومه خوانده شده بودند.
نکته ديگر که در فهم درست از اين موضوع مي‌تواند کمک شايان توجهي باشد، بررسي نقل‌هاي مختلف اين روايت است. در متون اهل سنت طرح اين انديشه صورت‌هاي گوناگوني دارد. در اين متون تأکيد شده است که در سراي آخرت براي امت رسول خدا صلي الله عليه و آله عذابي نيست، و در همين دنيا زلزله و قتل و بلايا عذاب آنان است. ۳ در برخي از نقل‌هاي اين مأثور نيز آمده است که در سراي ديگر به جاي هر مسلمان فرد ديگري به دوزخ افکنده مي‌شود. ۴ قبلاً گفتيم اين انديشه با قرآن سازگاري ندارد و
1.. پيش‌تر گذشت كه در منابع شيعي، تنها در نقل موجود در كتاب فضل بن شاذان است كه اين موضوع از معصوم نقل شده است.
2.. الفضائل، ص۸ .
3.. مثلاً اين نقل که در المستدرک، ج۴، ص ۴۴۴ آمده است: «اخبرنا احمد بن سلمان الفقيه ببغداد، ثنا الحسن بن مكرم، ثنا يزيد بن هارون، انبأ عبد الرحمن بن عبد الله المسعودي، عن سعيد بن ابي بردة، عن ابيه، عن ابي موسي ـ رضي الله عنه ـ قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله: امتي امة مرحومة لا عذاب عليها في الآخرة جعل الله عذابها في الدنيا القتل و الزلازل و الفتن».
4.. مثلاً اين نقل که در مسند الشاميين طبراني، ج۳، ص ۴۰۰ آمده است: «حدثنا بشر بن موسي، ثنا أبو عبد الرحمن المقرئ، عن سعيد ابن ابي ايوب، حدثني أبو القاسم رجل من اهل حمص، عن عمرو بن قيس السكوني، عن ابي بردة بن ابي موسي الاشعري، عن ابيه، عن النبي صلي الله عليه و سلم (قال): ان امتي امة مرحومة مغفور لها، جعل الله عذابها بينها في الدنيا، فإذا كان يوم القيامة اعطي الله كل رجل من امتي رجلاً من اهل الاديان، فقال: هذا فداوک من النار».
