تفضیل الرسول صلی الله علیه و آله از عبد العزیز عز الدین اشاره کرد. قاضی عیاض در جلد نخست الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ابعاد تفضیل رسول خدا را در دنیا و آخرت، با اختصاص هر بابی به هر یک، بررسی کرده و روایات متعددی را در هر باب گزارش کرده است. در کتاب‌های کلامی نیز مسأله افضلیت رسول خدا صلی الله علیه و آله کاویده و اثبات شده است.۱ پژوهش‌های دسته نخست، توصیفی_ روایی و دسته دوم، تحلیلی _ استدلالی است. بخش دوم پیشینه این پژوهش به مطالعات انجام شده در باره روایات نفی از تفضیل میان انبیا مربوط میشود.
ردپای این بحث پیشتر در کتب حدیثی، شرح‌الحدیثی و تفسیری قابل ردیابی است. اصل روایات نفی تفضیل با گونههای مختلف آن در منابع معتبر حدیثی اهل سنّت فقط گزارش شده است.۲ برخی از صاحبان جوامع حدیثی، چون ابو داود سجستانی، در کتاب السنن خود، بخشی با عنوان «باب فی التخییر بین الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام» گشوده و روایات مرتبط با این موضوع را در آن گزارش کرده است.۳ برخی از شارحان نیز، ضمن اختصاص بابی به همین عنوان، تلاش داشته‌اند تعارض‌نمایی روایات این باب را حل نمایند.۴ احمد بن عبدالعزیز بن مقرم قصیر، در الاحادیث المشکلة الواردة فی تفسیر القرآن الکریم، ضمن بحثی کوتاه در شش صفحه (60 - 66) با رویکرد مباحث اصول فقهی اهل سنّت این روایات را بررسیده است.
آنچه آمد، پیشینه مرتبط به موضوع مقاله در نگاشتههای عربی بود. نگارنده با وجود جست و جوی زیاد، به پژوهش مستقل نشر یافتهای به فارسی در این باره دست نیافت. این مقاله در امتداد پژوهش‌های پیشین، سعی دارد نظریهای جدید در تحلیل روایات نفی تفضیل ارائه نماید. مقاله، ابتدا به گونه‌شناسی تفضیل پیامبران در روایات اسلامی و تعارض‌نمایی درونی و بیرونی آنها پرداخته است. سپس رویکردهای رایج میان حدیث‌پژوهان فریقین را در رفع این تعارض بررسی کرده و در پایان، نظریه معیار نویسنده ارائه شده است.
1.. ر.ک: الشافی فی الامامة، ج۳، ص۱۱۵؛ مفاتیح الغیب، ج۶، ص۵۲۱؛ شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۲، ص۱۹۲.
2.. مسند الطیالسی، ص۳۱۲؛ المصنّف(صنعانی)، ج۸، ص۱۲۱؛ مسند احمد، ج۳، ص۴۱؛ صحیح البخاری، ج۴، ص۱۳۳؛ صحیح مسلم، ج۷، ص۱۰۱؛ المصنّف (ابن أبی شیبة)، ج۷، ص۴۴۳؛ مسند ابن حنبل، ج۳، ص۴۱؛ صحیح البخاری، ج۳، ص۸۹ و ج۸ ، ص۴۷؛ المستدرک، ج۷، ص۱۰۲.
3.. سنن ابی داود، ج۲، ص۴۰۷.
4.. شرح معانی الآثار، ج۴، ص۳۱۵ – ۳۱۶؛ دلائل النبوة، ج۵، ص۴۴۸- ۴۵۰؛ عون المعبود، ج۱۲، ص۱۲۲.
