4. ابن فارس (م393ق) برای این واژه تنها یک معنای اصلی ذکر کرده که آن مراعاة الشیء است. او همچنین معنای قلّة الغَفلة؛ کمی فراموشی را برای التحفظ و المحافَظة علی الأمور؛ مراقبت بر کارها را برای الحِفاظ ذکر کرده است.۱
با دقت در معانی یاد شده و نمونه کاربردهای آن، می‌توان به یک معنای محوری در بین آنها دست یافت که آن معنای مراقبت و نگهداری است. دو عنصر دیگر نیز در کنار این معنا وجود دارد که تغییر آنها سبب پدیدار شدن معانی کاربردی متعدد برای این واژه شده است. آن دو عنصر عبارت‌اند از: چیزی که از آن حفاظت می‌شود (مورد حفاظت)؛ مانند علم و چیزی که در برابر آن، عمل حفظ صورت می‌گیرد (آسیبی که شیء مورد حفاظت را تهدید می‌کند)؛ مانند فراموشی.
با این تحلیل، دیگر حفظ، چند معنا نخواهد داشت و تنها معنای آن، مراقبت و نگهداری از موردِ حفاظت در برابر آسیب یا تهدید متناسب با آن خواهد بود. آن‌گاه این مراقبت و نگهداری، با توجه به کاربردهایی که اهل لغت برای آن ذکر کرده‌اند، یا ذهنی است یا عملی که اگر قرینه‌ای بر تعیین یکی یافت شد، معنا در آن متعین است و گر نه، ناچار به پذیرش اجمال در معنا و یا به تعبیر شارح الکافی، مرحوم ملاصالح مازندرانی، معنای اعم۲ خواهیم بود.
2_ مستنداتی از کاربرد حفظ به معنای ذهنی
1. در داستان ناپدید شدن جام امیر و دستگیری یکی از فرزندان یعقوب_ علیهم السلام _ ، برادران او قرار می‌گذارند که به پدر این گونه بگویند:
یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ وَ مَا شَهِدْنَا إِلَّا بِمَا عَلِمْنَا وَ مَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَ؛۳
پسرت دزدی کرد و ما در کیفر سرقت، جز به آنچه میدانستیم شهادت ندادیم، و ما نمی‌دانستیم که او پیمانه عزیز را دزدیده و برای همین به زودی دستگیر می‌شود.۴
2. روایاتی که به همراه حفظ، قرینه‌ای وجود دارد و معنای آن را به حفظ ذهنی، انصراف
1.. مقاییس اللغة، ذیل واژه «حفظ».
2.. او برای معنای حفظ در موارد غیر معین از واژه اعم استفاده کرده است (شرح الكافی، ج۱۰، ص۳۸۲).
3.. سوره یوسف، آیه ۸۱.
4.. المیزان، ج۱۱، ص۲۲۹. تفسیر نمونه جمله پایانی را این گونه معنا می‌کند: «و ما از غیب خبر نداشتیم» (تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۴۸).
