کاربرد واژه «آیه» در روایات شیعه با توجه به صحیحه هشام بن سالم - صفحه 96

اتفاق نظر وجود دارد و اختلاف جزئی میان آنها، به‌ این‌ امر بازمی‌گردد که‌ ممکن است رسول‌ اکرم صلی الله علیه و اله دو آیه‌ را متصل به هم‌ قرائت‌ نموده‌ یا در میان‌ آیه‌ای‌ وقف‌ کرده‌اند و شنونده‌ تصور نموده‌ که‌ مرز آیه‌، صورت‌ دیگری‌ دارد،۱ ولی به هر حال، در این که تعداد آیات قرآن کریم حداکثر 6236 آیه است، تردیدی وجود ندارد.

در روایات مختلفی از واژه «آیه» استفاده شده است که از آن جمله حدیث هشام بن سالم است. این حدیث، یکی از احادیث به ظاهر مشکل در زمینه تعداد آیات قرآن کریم بوده و ظاهر آن دلالت دارد که قرآن کریم مشتمل بر هفده هزار آیه است. تفاوت فاحش میان این رقم و اعداد بیان شده توسط عددشناسان آیات قرآنی موجب گردیده است که این حدیث، از احادیث مشکل به شمار آید. برای حل مشکل حدیث، از سوی صاحب‌نظران راه‌حل‌های مختلفی ارائه شده است. از جمله این راه‌حل‌ها، تأویل حدیث و حمل آن بر وحی بیانی، وحی غیرقرآنی و نسخ تلاوت است؛۲ به عنوان مثال، آقای احسانی‌فر لنگرودی در مقاله «صحیحه هشام و شمار آیات قرآن» برای حل مشکل حدیث، راه تأویل را در پیش می‌گیرد و از میان تأویلات مختلف، حمل بر «وحی بیانی» را می‌پسندد و می‌نویسد:

۰.مناسب‌ترین شیوه در حلّ مشکل حدیث، حمل بر «وحی بیانی» است. حمل بر معنای جامع وحی قرآنی و وحی بیانی است؛ بدین معنا که مقصود از «القرآن» در حدیث «إنّ القرآن إذا جاء به جبرئیل إلی محمّد، سبعة عشر ألف آیة»، وحی قدسی شامل وحی قرآنی و وحی بیانی است... نتیجه این خواهد بود که شش هزار و دویست و اندی از آن، وحی مُعجِز قرآنی باشد و بقیه‌اش وحی بیانی متکفّل تبیین و تأویلِ همان وحی قرآنی.۳

اما سؤال این‌جا است که آیا جز راه تأویل یاد شده، راه دیگری در جهت حل مشکل حدیث نیست؟ به عبارت دیگر، آیا تصدیق روایت مذکور با حفظ مفاد ظاهر آن امکان‌پذیر نیست؟

برای بررسی موضوع، نخست به معنای لغوی و اصطلاحی «آیه» و شیوه‌های شمارش آیات قرآنی پرداخته شده، سپس کاربرد واژه «آیه» در روایات شیعه، از جمله صحیحه هشام بن سالم، بررسی شده است. آن‌ گاه به طور نمونه، عبارات قرآنی در بخش‌هایی از قرآن کریم

1.. البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵۰؛ الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۳۱.

2.«صحیحه هشام و شمار آیات قرآن».

3.. همان‌جا.

صفحه از 111